ضروری و نظری
همچنانكه گفتيم ، از جمله اصطلاحاتی كه در منطق و فلسفه زياد به چشم
میخورد اصطلاح ضروری ( بديهی ) و نظری است . لازم است در اين باره نيز
توضيحی بدهيم :
هر يك از تصور و تصديق بر دو قسم میباشند : يا بديهی هستند و يا نظری.
بديهی عبارت است از ادراكی كه نياز به نظر يعنی فكر نداشته باشد ، و
اما نظری عبارت است از ادراكی كه نياز به نظر و فكر داشته باشد .
به عبارت ديگر : بديهی آن است كه خود بخود معلوم است و نظری آن است
كه خود بخود معلوم نيست بلكه بايد وسيله شیء يا اشياء ديگر معلوم شود .
به تعبير ديگر بديهی آن است كه معلوم شدنش نيازمند به
فكر نيست و اما نظری آن است كه معلوم شدنش نيازمند به فكر است .
میگويند مثلا تصور حرارت و برودت احتياجی به فكر ندارد پس بديهی
میباشند ، اما تصور ملك و جن نيازمند به فكر است پس اين تصورات نظری
میباشند .
اما حقيقت اين است كه فرقی ميان تصور حرارت و برودت و تصور جن و
ملك از اين لحاظ نيست . حرارت و برودت همان اندازه احتياج به فكر و
تعريف دارند كه جن و ملك دارند . تفاوتی كه ميان حرارت و برودت و
ميان جن و ملك هست ، در ناحيه تصديق به وجود آنهاست . تصديق به وجود
حرارت و برودت نيازی به فكر ندارد ، اما تصديق به وجود جن و ملك
نيازمند به فكر است .
تصورات بديهی عبارت است از تصورات روشن و واضحی كه هيچگونه ابهام
در آنها وجود نداشته باشد ، بر خلاف تصورات نظری كه احتياج به تشريح و
توضيح دارند ( 1 ) .
اما تصديقات : ذهن در قضاوت و حكم ميان دو چيز
گاهی نيازمند به دليل است و گاهی بینياز از دليل است ، يعنی گاهی تصور
دو طرف نسبت كافی است كه ذهن جزم و يقين به وجود يا عدم نسبت كند و
گاهی كافی نيست ، بايد دليلی در كار باشد تا ذهن ميان دو طرف نسبت حكم
كند .
مثلا : اين كه " پنج از چهار بزرگتر است " نيازی به فكر و استدلال
ندارد ، و اما اين كه 225 = 15 x 15 نيازمند به فكر و استدلال است .
همچنين اين كه " جمع ميان نقيضين ممتنع است " از تصديقات بديهی است
، و اما اين كه " ابعاد جهان آيا متناهی يا نامتناهی است ؟ " نظری
است